PHÂN TÍCH ĐẠI KINH PHƯƠNG QUẢNG –TRUNG BỘ 43

 

PHÂN TÍCH ĐẠI KINH PHƯƠNG QUẢNG –TRUNG BỘ 43

Trong hàng Thượng thủ đệ tử của Đức Phật, Tôn giả Sariputta là bậc trí tuệ đệ nhất – vị tướng quân của Chánh Pháp. Đại Kinh Phương Quảng ghi lại cuộc đối thoại thâm sâu giữa Tôn giả Sariputta và Tôn giả Mahākoṭṭhita — hai bậc đại trí tuệ bậc nhất trong Tăng đoàn. Nội dung bài kinh này không chỉ là một cuộc vấn đáp, mà là sự hiển lộ của tuệ giác. Từng khái niệm, từng định nghĩa trong kinh đều chiếu rọi thẳng vào bóng tối vô minh.

Sau đây là bài phân tích kinh, bạn cần có bản gốc Đại Kinh Phương Quảng để nắm bắt nội dung.

Tuệ - Thức - Thọ - Tưởng

Trí tuệ trong Phật pháp không phải là sự hiểu biết kiến thức thế gian, mà là sự thấu suốt Tứ Thánh Đế. Tuệ chỉ có mặt nơi một hành giả trực tiếp thực hành và thâm nhập vào bốn sự thật ấy. Vị ấy thấu rõ khổ là mọi hiện hữu của ngũ uẩn, nguồn gốc của khổ là tham ái, sự chấm dứt khổ là Niết-bàn, và con đường dẫn đến giải thoát là Bát Chánh Đạo. Theo kinh văn, một vị đã chứng đắc Sơ Quả trở lên mới được gọi là có trí tuệ.

Để hiểu về trí tuệ, chúng ta cần xem xét mối quan hệ của nó với các chức năng khác của tâm. Khi căn tiếp xúc với trần, thức sinh khởi, sự gặp gỡ của ba pháp này là xúc. Từ xúc, duyên sinh thọ. Trong một sát-na tâm, thọ, tưởng, hành và thức đồng sinh, đồng diệt với cùng một đối tượng. Trong đó, Thức là nền tảng của sự nhận biết. Thọ là sự cảm nhận trực tiếp cảm giác (lạc, khổ, bất khổ bất lạc), trong khi tưởng có chức năng đánh dấu và nhận diện đặc điểm của đối tượng.

Bốn danh pháp này tạo thành một "thể thống nhất" của tâm biết. "Tâm biết" này được trí tuệ tối thượng của Thế Tôn phân tích thành những thành tố để phục vụ mục đích tu tập. Bản thân chúng có sự kết hợp không thể tách rời. Cái gì được cảm thọ thì cũng được tưởng ghi nhận, đồng thời cũng được thức biết. Tuy nhiên, "tuệ" – một tâm sở thuộc hành uẩn, không xuất hiện phổ quát mà chỉ có mặt ở tâm một vị đã có tu tập chánh pháp.

Phân Loại Các Loại "Biết"

Vậy, điều gì làm nên sự khác biệt giữa các loại biết như thức tri, tưởng tri và tuệ tri?

Ví dụ, khi hỏi về tâm hữu lậu, Thế Tôn sẽ hỏi “tâm ông là gì”. Nhưng khi hỏi về tâm siêu thế, Ngài sẽ hỏi “tuệ nào ông đã chứng đắc”. Rõ ràng, một Tỳ-kheo phàm phu thì thiền chứng là ưu điểm nhất. Nhưng nơi tâm của một bậc Thánh thì tuệ mới chính là đặc trưng nổi bật nhất. Tương tự, sự phân loại giữa thức tri, tưởng tri và tuệ tri phụ thuộc vào “đặc trưng” nổi bật của tâm tại thời điểm nhận biết đó:

Thức tri: Là cái biết trực tiếp, nghiêng về trải nghiệm cảm thọ trên pháp qua các giác quan. Ví dụ, khi ăn xoài, cái biết về vị chua là thức tri.

Tưởng tri: Là cái biết dựa trên tri giác, ký ức và kiến thức để nhận diện đối tượng. Tiếp tục ví dụ trên, cái biết "đây là quả xoài" là tưởng tri.

Tuệ tri: Là cái biết thấu suốt bản chất của pháp. Nó không chỉ biết vị chua hay nhận diện quả xoài, mà còn quán chiếu để thấy rõ Tam Tướng (khổ, vô thường, vô ngã), và có khả năng dẫn đến sự viễn ly, buông bỏ.

Vì thức là nền tảng của mọi sự biết, nên tuệ tri hay tưởng tri suy cho cùng đều là những biểu hiện của thức tri. Thức này cần được liễu tri – thấy rõ bản chất duyên sinh, sanh rồi diệt, không có một cái biết nào thường hằng hay đứng ngoài dòng sinh diệt ấy.

Tuy nhiên, tuệ không phải là yếu tố phổ quát của mọi tâm. Vì thế, khi nói thức tri và tuệ tri là hai pháp kết hợp không thể tách rời, điều này đặc biệt đúng ở sát-na minh sát và sát-na chứng Đạo. Khi tuệ cùng hiện khởi với thức, cái biết ấy không còn đơn thuần là nhận diện, mà trở thành tuệ tri thấu suốt, trực tiếp đưa đến giải thoát.

Thắng Tri và Chánh Kiến

Khi một hành giả thiền định sâu, ý thức trở nên thanh tịnh và dẫn đến việc buông xả ngũ căn vật lý. Tâm vị ấy không còn dựa vào các giác quan để nhận biết mà chỉ vận hành qua cửa ý môn. Trạng thái này tương ứng với Tứ thiền sắc giới, nơi có thể trực tiếp dẫn đến các thiền vô sắc như không vô biên xứ, thức vô biên xứ, và vô sở hữu xứ.

Từ đây, có thể thấy trí tuệ cần được tu tập qua ba mức độ:

Thắng tri (abhijñā): các loại trí do định sinh, bao gồm thần thông.

Liễu tri (parijñā): Thấu suốt bản chất của pháp là khổ, vô thường, và vô ngã.

Đoạn tận (pahāna): Vì đã thấu suốt nên vị ấy viễn ly và đoạn tận tham ái, từ đó chấm dứt khổ.

Trong Bát Chánh Đạo, Chánh Kiến là chi pháp quan trọng nhất. Sự sinh khởi của Chánh Kiến có hai duyên trực tiếp: nghe học Chánh pháp và như lý tác ý (tác ý đúng đắn). Từ nền chánh kiến này để đạt đến sự giải thoát rốt ráo, hành giả cần phải tu tập năm chi pháp: Giới, Văn, Thảo luận, Thiền chỉ, và Thiền quán.

Hữu (Bhava)

Trong Mười Hai Duyên Khởi, Hữu là một mắt xích quan trọng (ái duyên thủ, thủ duyên hữu, hữu duyên sinh). Hữu chính là năng lực dẫn dắt tái sinh của nghiệp, một biểu hiện cụ thể của nghiệp ngay lúc mạng chung và tái sanh. Do vô minh che lấp và tham ái trói buộc, chúng sinh hoan hỷ với các cảnh giới, nên khi mạng chung lại tìm cảnh giới mới để tái sinh. Hữu có ba loại tương ứng với ba cõi: Dục hữu, Sắc hữu, và Vô sắc hữu. Khi vô minh diệt, trí tuệ phát sinh và ái được đoạn tận, thì hữu sẽ không còn, từ đó chấm dứt tái sinh.

Sơ Thiền và Năm Căn

Để nhập Sơ thiền, hành giả cần phải từ bỏ năm triền cái là dục tham, sân hận, hôn trầm thụy miên, trạo hối, và nghi. Đồng thời, vị ấy thành tựu năm chi thiền: tầm, tứ, hỷ, lạc, nhất tâm.

Ngũ căn vật lý (mắt, tai, mũi, lưỡi, thân) có đối tượng, cảnh giới và kinh nghiệm riêng biệt. Mắt chỉ thấy sắc, tai chỉ nghe âm thanh.., không lẫn lộn. Do đó, ý căn chính là nơi để nương vào, làm cơ sở nhận biết chung cho chúng. Mọi sự biết từ năm căn vật lý đều tập trung về ý để xử lý và điều phối. Cũng tại ý môn, biểu hiện của nghiệp lực được thể hiện rõ ràng nhất, nơi các "dữ kiện" được tập hợp, nhận diện, và phản ứng. Sự ưa thích, chán ghét hay si mê đều xảy ra ở đây.

Pháp thọ hành

“Pháp thọ hành” chỉ những yếu tố duy trì mạng sống. Trong khi đó, “pháp được cảm thọ” chính là thọ.

Khi một vị nhập Diệt thọ tưởng định, thân hành, khẩu hành và ý hành đều đã dừng lại. Vị ấy không còn thọ, cũng đồng nghĩa với việc tưởng và dòng tâm thức đều dừng, mọi sự nhận biết không còn khởi lên. Tuy nhiên, điều này không đồng nghĩa với sự chấm dứt mạng sống: mạng căn của vị ấy vẫn tồn tại, hơi ấm vẫn còn. Sau khi xuất thiền, vị ấy có thể trở lại sinh hoạt bình thường.

Điều này khác hẳn với trường hợp một người chết: khi không chỉ thọ, tưởng và thức diệt, mà cả mạng căn và các yếu tố duy trì sự sống cũng đều chấm dứt.

Do vậy, pháp thọ hành chỉ các yếu tố duy trì mạng căn, khác với pháp được cảm thọ (thọ), vốn dừng lại trong Diệt thọ tưởng định.

Các tâm giải thoát

Đây là phần kinh văn thâm sâu nhất.

Tâm giải thoát bất khổ bất lạc: chính là Tứ thiền sắc giới, nơi vị ấy không còn khổ, lạc, hỷ hay ưu, mà chỉ còn tâm xả thanh tịnh và quân bình.

Vô tướng tâm giải thoát: theo kinh văn, từ nền tảng Tứ thiền, vị Tỳ-kheo chủ động tác ý đến Vô tướng giới và không tác ý đến các tướng hữu vi. “Tướng” ở đây có thể được hiểu là những dấu hiệu mà tâm nắm bắt nơi pháp để sinh khởi chấp thủ – như tướng sắc trong vô sắc định, hay các tướng sai lầm (thường, lạc, ngã, tịnh) trong minh sát. Điều này cho thấy Vô Tướng Tâm Giải Thoát được tu tập một cách chủ động. Vô tướng giới, trong một số cách hiểu, được liên hệ đến Niết-bàn.

Ngoài ra, kinh còn nêu ba loại tâm giải thoát khác:

Vô lượng tâm giải thoát: tu tập trên nền tảng Tứ vô lượng (từ, bi, hỷ, xả), tương đương thiền sắc giới.

Vô sở hữu tâm giải thoát: tương đương định vô sắc Vô sở hữu xứ.

Không tâm giải thoát: tu tập thiền quán với ý niệm “tất cả pháp đều trống không tự ngã và ngã sở”, thiên về tuệ minh sát.

Như vậy, chúng ta có bốn loại tâm giải thoát được trình bày. Nơi một vị hữu học, chúng khác nhau về bản chất và tên gọi. Nhưng với một bậc A-la-hán đã đoạn tận tham, sân, si, thì Bất động tâm giải thoát là tối thượng – sự giải thoát rốt ráo. Tâm này là vô lượng, vô tướng, không còn chấp thủ ngã và ngã sở.

Các tâm giải thoát nói trên, đối với một vị hữu học, chỉ là tạm thời hoặc chưa rốt ráo. Nhưng nơi một vị A-la-hán, đó chính là sự giải thoát tối hậu và vĩnh viễn. Bởi vì chính tham, sân, si cội nguồn của hạn lượng, của trói buộc và của sự tạo tướng.